Uitreksel uit het "Ontstaan van de woonwijk Oud-Heijenoord in Arnhem" door Arend Arends zie home.hccnet.nl/arend.arends/Oud-Heijenoord
Kaart 1 Windmolens aan het begin van de Amsterdamseweg. De situatie volgens de kadasterkaart 1832 is geprojecteerd op de topografische kaart van ongeveer 1990. Verklaring: 1 Molen De Verwachting, 2 Huis van Thomassen, 3 Molen De Harmonie, 4 Huis Mariënberg, 5 Tamboersbosjes.
Op bovenstaande kaart zijn de wegen aangegeven volgens de kadasterkaart van 1832 op een ondergrond van de topografische kaart 1990, dus voordat de nieuwe parkeergarage van Arnhem Centraal is aangelegd en de Amsterdamseweg is verschoven in noordelijke richting. Ook de Boschschool aan de Brantsenstraat is dan nog aanwezig. Beide molens 1 en 3 zijn in 1832 eigendom van de eigenaar van Mariënberg, Coenraad Alexander Weerts, een broer van Johan Weerts, burgemeester van Arnhem van 1824-1842. De windmolen De Verwachting bij 1 is omstreeks 1848 verkocht aan H.W. Fromberg en anderen en vervolgens gedeeltelijk afgebroken. De molen is ook zichtbaar op een stadsplattegrond van 1853, opgenomen als plaat 4 in het boek van A. Markus, Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw, oorspronkelijk uitgegeven in 1906. De windmolen De Harmonie bij 3 is in 1834 aangekocht door W.G.F. Thomassen en zijn schoonvader J.B. Knuiver. Nummer 4 geeft de ligging van het huis Mariënberg aan, in het begin van de 19de eeuw gebouwd op de plaats van de vroegere herberg De Roode Haan. Bij 5 liggen de Tamboersbosjes. Thomassen koopt in 1836 een stuk grond schuin tegenover De Verwachting, ongeveer bij 2, waar hij een huis bouwt. In 1845 wordt de spoorweg tussen Arnhem en Utrecht geopend, die precies tussen het huis en de molen komt te liggen. In eerste instantie is Arnhem slechts eindstation en rijden er maar enkele treinen per dag. Nadat in 1850 een afgebroken wiek op de spoorbaan valt, kort nadat koning Willem III passeert, wordt de molen in 1854 onteigend en afgebroken. Het spoor wordt dan verbreed tot de huidige situatie bij het viaduct bij de Brugstraat, dat in 1866 is aangelegd.
Foto 1 Tekening van Molens aan het begin van de Amsterdamseweg.
Bovenstaande tekening is overgenomen uit Heijenoord en Lombok. Volgens het bijschrift is de voorste molen De Verwachting en de molen op de achtergrond De Harmonie. Dezelfde tekening is ook opgenomen in de Cultuurhistorische Effectrapportage Heijenoord. Daar wordt vermeld: "de beide molens aan de Amsterdamseweg, hier naar het westen gezien". Ook in Arnhemse Molens en hun geschiedenis is deze tekening opgenomen en hoewel de tekst uitvoerig ingaat op de kadastrale situatie, lijken de opschriften bij de illustraties minder zorgvuldig gekozen, waardoor de indruk kan ontstaan dat de molen De Verwachting ten noorden van de Amsterdamseweg heeft gestaan.
Echter m.i. moet de weg met de huifkar de verbindingsweg zijn tussen de Amsterdamseweg en de Bergstraat, later Bovenbergstraat genoemd en loopt deze weg naar beneden in zuidelijke richting naar de stad, richting Bergstraat. Het gezichtspunt ligt ongeveer bij 5 op bovenstaande kaart. De voorste molen moet dan De Harmonie zijn.
Topografische gemeentekaart 1874
Kaart 4 Deel van de Topographische Kaart van de gemeente Arnhem 1874. De details komen opmerkelijk goed overeen met de kadasterkaarten van Sectie P in 1879.
Op de "Topographische kaart van de gemeente Arnhem" uit 1874 komen verschillende details overeen met de hermeten kadasterkaart van sectie P in 1879. De woningen voor arbeiders en middenstanders aan de Pompstraat en aan de Rozenstraat aan de kant van de Brouwerijweg zijn nog niet aanwezig. Het driehoekige terrein tussen de bierbrouwerij, de latere Rozenstraat en de Amsterdamseweg is nog vrijwel onbebouwd. Ook ontbreken enkele villa’s aan de Amsterdamseweg.
Omdat de topografische kaart gericht is op terreinkenmerken en niet op eigendomsverhoudingen, lijkt het gebied van de Rozenstraat te horen bij de Bandfabriek. Ook het oorspronkelijke perceel van de molen lijkt nog aangegeven als een wit vierkant, terwijl de perceelindeling ten noorden daarvan anders is dan in latere jaren. In de perceelindeling zijn nog goed de akkers te herkennen van de kadasterkaart van 1832.
Hoewel eigenlijk buiten het gebied vallend, behandelen we hier kort het Huis Mariënberg, gelegen aan de noordkant van de Amsterdamseweg ten oosten van de huidige Brantsenstraat.
Huize Mariënberg, vermoedelijk gezien vanaf het oosten (Zijpsepoort). Uit Arnhem, Haagje van het Oosten (Stichting Matrijs 1991).
Het huis is gebouwd te midden van de buitenste vestingwerken, waar in de 18de eeuw de herberg De Roode Haan heeft gestaan en waar de postkoets naar Amsterdam vertrok. In 1820 wordt de herberg verkocht aan Coenraad Alexander Weerts (Deventer 1782-Den Haag 1868), broer van de burgemeester van Arnhem en lid van de Tweede Kamer Johan Weerts (Deventer 1769-Arnhem 1842) en in 1809 in Rotterdam getrouwd met Anna Maria de Jongh (Rotterdam 1782-Arnhem 1830).
C.A. Weerts laat de herberg afbreken en bouwt hier het huis Mariënberg. Hij is ook eigenaar van twee molens, De Verwachting en De Harmonie, respectievelijk gelegen ongeveer op het Stationsplein Arnhem-West (nu parkeergarage Centraal) en ten zuiden van de huidige stationsingang Sonsbeekzijde. Beide molens zijn gelegen ten zuiden van de Amsterdamseweg en niet aan weerszijden van de Amsterdamseweg zoals o.a. in Arnhemse Molens wordt vermeld.
Van 1859 tot 1863 wordt mr. baron d'Hangest d'IJvoij van Houten vermeld als bewoner. Mogelijk woonde hij hier al eerder. Vanaf 1864 woont Cornelis Hiddingh, consul generaal van de Oranje Vrijstaat in Zuid-Afrika op Huize Mariënberg. Cornelis Hiddingh (Kaap de Goede Hoop 1809-Arnhem 1971), afkomstig uit een Drentse familie, trouwt in 1842 in Assen met Georgina Aleijda Oosting (Meppel 1822-Arnhem 1898) en is o.a. inspecteur der veenderijen en wethouder van Assen. In 1856 reist hij naar Bloemfontein om een wapen te overhandigen dat door koning Willem III is verleend op verzoek van de pas opgerichte Oranje Vrijstaat.
Referenties:
J. Vredenberg, Heijenoord en Lombok, Arnhemse Monumentenreeks deel 16, Stichting Matrijs, Utrecht 2005.
Monumenten Advies Bureau, Cultuurhistorische Effectrapportage Heijenoord i.o.v. Gemeente Arnhem, Nijmegen 1998.
A. Markus, Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw, Gysbers & Van Loon, Arnhem 1975 (herdruk van de uitgave van 1906).
D. Fockema, Gedenkboek van Arnhem 1813-1913.
G.B. Janssen, Arnhemse molens en hun geschiedenis, Stichting Matrijs, Utrecht 1999.